Wychować na "dzielnego obywatela kraju", czyli edukacja domowa w Łańcucie
„Witaj maj, piękny maj,
**Wiwat wielki Kołłątaj!”**¹
Najważniejszym wydarzeniem w dziejach polskiego szkolnictwa było powołanie do życia, na mocy uchwały Sejmu z dnia 14 października 1773 r., Komisji Edukacji Narodowej. Była to pierwsza w Polsce i w Europie władza oświatowa. To właśnie KEN uporządkowało system edukacji, wpłynęło na zakładanie szkół elementarnych oraz wydawanie podręczników².
 |
| Elementarz z obrazkami dla dzieci po polsku, po francusku y po niemiecku Lwów 1799 źródło: polona.pl |
Edukacja domowa nadal jednak nie była niczym niezwykłym w kształceniu całych pokoleń dzieci rodów arystokratycznych, ziemiańskich i szlacheckich.
Również i w Łańcucie dzieci już od najmłodszych lat wychowywane były przez odpowiednio dobranych preceptorów. Ten przemyślany model przekazywania wiedzy, realizowany w ścisłym porozumieniu z rodzicami, był zgodny z wyznawanymi przez nich zasadami, wspólnymi dla całej sfery i oczekiwanym przygotowaniem do dalszych etapów kształcenia.
Cechą wspólną tego systemu było poszanowanie tradycji oraz wychowanie dzieci i młodzieży w duchu patriotycznym oraz zainteresowanie kulturą europejską.
Dla Alfreda Wojciecha i jego żony Józefy (Józefiny) z Czartoryskich Potockich Zamek łańcucki stał się rodzinnym domem. Tu wychowywali swoje dzieci: Artura (1815), Julię (1818), Zofię (1820) i Alfreda (1822). Tu również pierwsze lata życia spędził Adam Potocki (1822), bratanek właściciela zamku, syn Artura Potockiego i Zofii z Branickich Potockiej, oraz siostrzenica Zofii – Aleksandra Potocka (1818), nazywana Saszą.
Sala Balowa łańcuckiego Zamku stała się dla wszystkich dzieci doskonałym miejscem zabaw, w ogrodach założono dla nich huśtawki i piaskownice, a dla dziewczynek zbudowano domek. Za towarzyszy zabaw dzieci z Łańcuta miały małych mieszkańców sąsiedniego Przeworska – dzieci Henryka Lubomirskiego i Teresy z Czartoryskich.
Nie brakowało również zabawek: bacików, trąbek, lalek i naczyń dla nich, koników, żołnierzy, farbek i płócienek do malowania – słowem, całego dziecięcego kramu.
 |
| Sala Balowa (fragment) , W.Richter, I poł. XIX w. zbiory Muzeum-Zamek w Łańcucie |
 |
| Widok kościoła katedralnego w Krakowie i kaplic przy tymże zawierających groby królów, Józef Sonntag (1784-1834) źródło: polona.pl |
Guwerner i nauczyciel chłopca chciał go wychować na "dzielnego obywatela kraju". Oprócz lekcji, w programie w czasie pobytów w Krakowie było zwiedzanie zabytków przeszłości: grobów na Wawelu, kościołów i klasztorów oraz Biblioteki Jagiellońskiej, by wywołać przed oczyma ucznia "świetne obrazy przeszłości".
Nauczyciel zaszczepił w chłopcu żywą postawę patriotyczną. Kłodziński został również guwernerem młodszych chłopców - Alfreda i Adama.
 |
| Alfred i Adam Potoccy Józef Sonntag, 1828 r. zbiory Muzeum-Zamek w Łańcucie |
Nauka trwała zwykle od godziny 9.00 do 13.00. Chłopcy brali również, między innymi, lekcje kaligrafii i geometrii. Dziewczynki, co należało do kanonu wykształcenia młodych kobiet, brały lekcje muzyki i gry na fortepianie, a ich nauczycielem był Józef Leszetycki, ojciec Teodora³. Julia była pojętną uczennicą, Zosia natomiast była mniej utalentowana.
Państwo Potoccy, Alfred i Józefa, gromadzili również z myślą o dzieciach księgozbiór odpowiedni do ich wieku i potrzeb, zachowany do dnia dzisiejszego. Można w nim odnaleźć elementarze, szkolne podręczniki, słowniki, powiastki i literaturę piękną.
Edukacja dzieci w Łańcucie była z ducha patriotyczna. Dbał o nią nie tylko Kłodziński, ale też zamkowy bibliotekarz, uczestnik powstania listopadowego Jan Nepomucen Deszkiewicz-Kundzicz, autor kreatywnych prac poświęconych językowi polskiemu oraz zarządca majątku Kazimierz Stęchliński, sprawujący pieczę nad zbrojownią zamkową, który opowiadał dzieciom o rodu Potockich i historii Polski.
Edyta Kucaba-Łyszczek
Przypisy
¹ Fragment z popularnego wariantu Mazurka 3 Maja. Oryginalne słowa pieśni, zapisane przez Rajnolda Suchodolskiego (opublikowane po 1830 r.), brzmią „Witaj majowa jutrzenko”. Zwrot „Wiwat wielki Kołłątaj!” to element późniejszych adaptacji i interpretacji utworu.
² Warto zaznaczyć, że choć wpływ Komisji Edukacji Narodowej był ogromny i bezprecedensowy, to jej główne reformy dotyczyły głównie szkolnictwa średniego i wyższego (np. dawnych szkół jezuickich i pijarskich, Akademii Krakowskiej). Systematyczne zakładanie masowych szkół elementarnych było procesem długotrwałym i często napotykało na trudności, zwłaszcza na wsiach. Mimo to, impuls do rozwoju edukacji był ogromny.
³ Teodor Leszetycki (1830-1915) był wybitnym polskim pianistą, kompozytorem i jednym z najbardziej wpływowych pedagogów fortepianu swoich czasów, kształcącym wielu znanych wirtuozów.